Chế định Tình thế cấp thiết trong Bộ luật Hình sự Việt Nam
- Luật sư Trần Ngọc Chung
- 8 thg 9
- 5 phút đọc
Trong cuộc sống, đôi khi chúng ta phải đối mặt với những tình huống bất ngờ, buộc ta phải đưa ra những quyết định khó khăn. Có những lúc, để bảo vệ một lợi ích lớn hơn, ta buộc phải gây ra một thiệt hại nhỏ hơn. Trong lĩnh vực pháp luật hình sự, hành vi này được pháp luật nhìn nhận và bảo vệ thông qua chế định tình thế cấp thiết, được quy định chi tiết tại Điều 23 Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017. Chế định này không chỉ thể hiện sự khoan dung, linh hoạt của pháp luật mà còn là sự cân nhắc sâu sắc giữa các giá trị được bảo vệ.
“Điều 23. Tình thế cấp thiết
1. Tình thế cấp thiết là tình thế của người vì muốn tránh gây thiệt hại cho quyền, lợi ích hợp pháp của mình, của người khác hoặc lợi ích của Nhà nước, của cơ quan, tổ chức mà không còn cách nào khác là phải gây một thiệt hại nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn ngừa.
Hành vi gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết không phải là tội phạm.
2. Trong trường hợp thiệt hại gây ra rõ ràng vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết, thì người gây thiệt hại đó phải chịu trách nhiệm hình sự”.
Bản chất và ý nghĩa của Tình thế cấp thiết
Tình thế cấp thiết là trường hợp một người thực hiện hành vi gây thiệt hại nhằm mục đích ngăn chặn một nguy hiểm đang thực sự đe dọa trực tiếp đến lợi ích của Nhà nước, của tổ chức, quyền, lợi ích hợp pháp của bản thân hoặc của người khác. Điều mấu chốt là tại thời điểm đó, không còn cách nào khác để tránh khỏi nguy hiểm ngoài việc gây ra một thiệt hại nhất định. Đồng thời, thiệt hại gây ra phải nhỏ hơn thiệt hại mà người đó đã ngăn chặn được.
Ý nghĩa cốt lõi của tình thế cấp thiết nằm ở nguyên tắc cân bằng lợi ích. Pháp luật thừa nhận rằng trong một số hoàn cảnh đặc biệt, việc gây ra một "cái xấu" nhỏ là cần thiết và chấp nhận được để tránh một "cái xấu" lớn hơn. Điều này khuyến khích cá nhân hành động dũng cảm để bảo vệ các giá trị quan trọng khi đối mặt với hiểm nguy, thay vì thụ động để mặc cho thiệt hại nghiêm trọng xảy ra. Nó cũng phản ánh sự công bằng, không trừng phạt những người hành động với mục đích tốt trong tình thế bức bách.
Các điều kiện để hành vi được coi là Tình thế cấp thiết
Để một hành vi được xác định là tình thế cấp thiết và không bị coi là tội phạm, cần phải hội đủ các điều kiện chặt chẽ sau:
1. Nguy hiểm là có thật và đang tồn tại: Nguy hiểm phải là khách quan, không phải là sự tưởng tượng, suy diễn chủ quan của người hành động. Nó phải đang diễn ra hoặc sắp xảy ra một cách rõ ràng, đe dọa trực tiếp đến một lợi ích được pháp luật bảo vệ. Ví dụ, một ngôi nhà đang bốc cháy dữ dội, một người đang bị đuối nước, hoặc một chiếc xe đang mất lái lao thẳng vào đám đông. Nguy hiểm đã chấm dứt hoặc chưa phát sinh sẽ không thể là căn cứ cho tình thế cấp thiết.
2. Nguy hiểm đó không thể khắc phục bằng cách khác: Đây là điều kiện tiên quyết cho thấy sự "cấp thiết" của tình huống. Người hành động đã cố gắng áp dụng mọi biện pháp khác để tránh hoặc giảm thiểu nguy hiểm nhưng đều không hiệu quả hoặc không thể thực hiện được. Chẳng hạn, nếu một người có thể dễ dàng gọi cứu hỏa để dập tắt đám cháy mà không cần phá cửa, thì việc phá cửa có thể không được coi là tình thế cấp thiết. Sự lựa chọn gây thiệt hại phải là giải pháp duy nhất còn lại.
3. Hành vi gây thiệt hại phải nhằm mục đích ngăn chặn nguy hiểm: Mục đích của người hành động phải rõ ràng là để loại trừ hoặc làm giảm nhẹ nguy hiểm đang đe dọa. Hành vi đó phải có mối quan hệ nhân quả với việc ngăn chặn nguy hiểm. Nếu hành vi gây thiệt hại xuất phát từ động cơ khác (ví dụ: tư thù cá nhân), thì dù có ngăn chặn được nguy hiểm đi chăng nữa, cũng không được coi là tình thế cấp thiết.
4. Thiệt hại gây ra phải nhỏ hơn hoặc ít nhất là bằng thiệt hại được ngăn chặn: Đây là nguyên tắc cốt lõi của sự cân bằng lợi ích. Pháp luật chỉ chấp nhận việc gây ra thiệt hại nếu lợi ích được bảo vệ lớn hơn nhiều so với thiệt hại phải gánh chịu.
- Ví dụ điển hình: Phá cửa nhà đang cháy để cứu người bị mắc kẹt (thiệt hại tài sản nhỏ hơn thiệt hại tính mạng).
- Trường hợp ngoại lệ cần lưu ý: Gây thiệt hại về tài sản để cứu tính mạng con người luôn được coi là thiệt hại nhỏ hơn.
- Nếu thiệt hại gây ra bằng hoặc lớn hơn thiệt hại được ngăn chặn, hành vi đó sẽ bị coi là vượt quá giới hạn tình thế cấp thiết. Khi đó, người thực hiện hành vi vẫn có thể phải chịu trách nhiệm hình sự, nhưng được xem xét là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo quy định của pháp luật.
Phân biệt Tình thế cấp thiết với trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự khác
Tình thế cấp thiết thường dễ bị nhầm lẫn với phòng vệ chính đáng (Điều 22 BLHS). Điểm khác biệt cơ bản nằm ở nguồn gốc của nguy hiểm và tính chất của hành vi:
- Tình thế cấp thiết: Nguy hiểm phát sinh từ một nguồn không phải là hành vi tấn công của con người (ví dụ: thiên tai, hỏa hoạn, động vật...). Hành vi gây thiệt hại thường là đối với bên thứ ba hoặc chính bản thân người hành động để tránh nguy hiểm.
- Phòng vệ chính đáng: Nguy hiểm phát sinh từ hành vi tấn công trái pháp luật của con người. Hành vi chống trả chỉ nhắm vào chính người đang tấn công, không gây thiệt hại cho bên thứ ba vô tội.
Kết Luận: Chế định tình thế cấp thiết trong BLHS Việt Nam là một công cụ pháp lý quan trọng, thể hiện sự thấu hiểu và công bằng. Nó không chỉ là rào cản ngăn chặn việc trừng phạt những hành vi cần thiết trong hoàn cảnh đặc biệt, mà còn là sự khuyến khích tinh thần tương trợ, dũng cảm trong cộng đồng. Việc áp dụng chế định này đòi hỏi sự đánh giá khách quan, toàn diện từng tình tiết cụ thể của vụ án để đảm bảo rằng mọi quyết định pháp lý đều dựa trên nguyên tắc công lý và lẽ phải./.
================
CÔNG TY LUẬT TNHH VIETLINK
📌 Trụ sở: P203 tòa nhà Giảng Võ Lake View, D10 Giảng Võ, phường Giảng Võ, Thành phố Hà Nội
📌 Chi nhánh tại TP.HCM: 602, Lầu 6, tòa nhà số 60 đường Nguyễn Văn Thủ, phường Tân Định, Thành phố Hồ Chí Minh
📞 Tổng đài tư vấn trực tiếp 24/7: 0982 384 485/ 0983.509.365
📩 Email: hanoi@vietlinklaw.com
🌐 Website: https://vietlinklaw.vn
🔗 LinkedIn: Vietlink Law Firm
📸 Instagram: vietlink.lawfirm
📘 Facebook: Công ty Luật Vietlink
